Завхан нутгийнхны хийдэг борц амт чанараар гойд байдаг. Тэд махыг өвлийн тэсгим хүйтэнд цочир хөлдөөгөөд борцолдог. Шинжлэх ухааны үндэс нь мах цочир хөлдөхөд шим шүүс, шингэн нь хамт хөлдөөд, аажим уурших тул бүхий л аминдэм, эрдэс, уураг гээд чухал хэрэгцээт бодисууд махандаа үлддэг байна.
Завханы говь, хээрийн бүсийн үхрийн махан борц хангайнхаас амт чанар илүү байдаг. Энэ нь өвс, тэжээлтэй холбоотой юм. Ялангуяа говийн сумдад ямаа, тэмээний махаар борц хийдэг уламжлал одоо ч бий. Тэмээний борцонд 13 төрлийн чөлөөт амин хүчил бийг тогтоосон байдаг. Гэхдээ хаврын борц намар, өвлийнхийг арай гүйцдэггүй байна. Нэг килограмм мах 200 грамм борц болдог, шим тэжээлт чанарын хувьд тэмээний борц үхрийнхээс дутахгүй чанартай юм.Монголчууд ихэнхдээ үхрийн мах борцолдог ч Завханы говь нутгийнхан тэмээний махаа борцолдог уламжлалаа хадгалж үлджээ.
Ямар ч насны тэмээний махаар борц хийж болдог. Гол нь тарга, тэвээр сайтай байх хэрэгтэй. Тэмээний борцыг дотор нь өөхтэй, өөхгүй гэж ангилдаг болжээ. Өөхгүйг хавар, өөхтэйг өвөл хийдэг байна. Борцыг хүзүү, хаа, сээрний бараан мах, заримдаа өөх алагласан хэсгээр хийж, тогтмол эргүүлэн хатаадаг байна. Борц нь хадгалах хугацаанд хөлдүү байснаа урь орохоор зөөлөрдөг. Энэ үед нунтаглахад ширхэг нь үйрмэг болдог. Өвлийн борц сэвсгэр хатдаг, өөхлөг борц хуршчих гээд байдаг онцлогтой.Говийн борц нөхцөл нь тохирвол махан дахь шингэн ууршдаг, азотлог бодис нь дотроо үлддэг болохыг эрдэмтэд говьд борц хийн, улмаар судалгаа хийж тогтоож байсан баримт бий.
Тодруулж хэлбэл, говьд хийсэн жил өнжсөн борцны уураг 68.3 хувь, илчлэг чанар нь 2353 ккал байсан аж. Шинэ махных уураг 18 хувь, илчлэг нь 2691 ккал гэхээр борц уургаар баялаг юм. Борцны чийг багасах буюу хатах тусам уураг, эрдсийн хэмжээ ихэсдэг, бараг 80 хувь нь уураг байдаг гэсэн тооцоо гарчээ.
Өнөө цагт махыг нөөшлөн хадгалдаг арга дэлгэрсэн ч борцыг бодвол учир дутагдалтай юм. Борц огт муудахгүй, хэдэн жил ч хадгалж болно. Нөөшийг тэгж хадгалж болохгүй нь ойлгомжтой юм. Борцны нэг давуу чанар бол хамгийн хялбар аргаар байгалийн нөхцөлд бүтдэг юм. Борцыг цагийг нь олж зөв хэрэглэвэл эм болдог онцлогтойг дахин хэлэх нь зүйтэй болов уу. Өөрөөр хэлбэл, борц нь хаврын тарчиг цагаар аминдэм болно гэсэн үг. Борц бол хүнс гэхээсээ илүү эм юм. Нүүдэлчин монголчуудын гол хүнс борц нь хэчнээн ч удаан хадгалж болох уриншуулж хатаасан мах бөгөөд олон зуун жил уламжлан ирсэн монгол үндэстний өвөрмөц хүнс юм.
Муудаж ялзрахгүй, чанараа алдахгүй, шим шүүсээ дотроо агуулж байдаг борцыг жилийн дөрвөн улирлын турш идэж болдгоороо онцлогтой. Борц хөнгөн жинтэй учир холын аян замд болон сансрын нисэгчид авч явахад тохиромжтой. Борцыг нүдэж хөшиглөөд даавуун уут, хувин, ямар ч саванд хадгалж болно. Хоолонд бага хэмжээгээр хийдэг учир их арвин байдаг. Нүдсэн борцыг бүлээн усанд хийж дэвтээгээд хоолонд хийхэд амттай. Мах бол зөвхөн хүнс бус нэг ёсондоо эм юм гэдгийг Завхан нутгийнхан үр хүүхдүүддээ хэлж тэмээ, ямаа, үхрийн махаар борц хийдэг уламжлалаа хадгалж өвлүүлж байна.
Сонирхуулахад борцыг “сансрын шөл” гэж нэрлэдэг. “Интеркосмос” сансрын багийнхан өөрсдийн үндэсний хоолоор бие биеэ дайлдаг байжээ. “Зөвлөлт-Монголын хамтарсан багийнхан борцыг сансарт турших болсон нь нэгэн боломж олгосон байдаг. Судалгааныхан болон бэлдэгчид Дорноговийн Даланжаргаланд очиж, цоо эрүүл гэсэн үхрийн мах авчран Хүрэл тогоотод уламжлалт аргаар борц хийсэн байна. Ийн монгол борц Байконурт очсон түүхтэй. Түүнийхээ дээжээр манай багийнхан нөхдөдөө шөл хийж өгсөн нь гойд таалагдсан тухай баримт бий. Сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаа сансарт хийсэн хоол ч борцны шөл байснаа дурссан удаатай. Багийн ахлагч, сансрын нисгэгч В.Жанибеков түүнийг нь “Сансрын шөл” хэмээн үнэлж байсан баримт хэвлэлийн хуудаснаа бий.
