Аливаа биетийн ген (ДНХ)-ийн бүтцийг байгалийн бус жамаар буюу орчин үеийн биотехнологийн (“рекомбинант ДНХ технологи” буюу “генийн инженерчлэл”) аргаар өөрчилж, зүйл дотор эсхүл зүйл хооронд ашигтай генийг хуулж, шилжүүлэх замаар гарган авсан ургамал, амьтан, бичил биетийг ХАО гэж нэрлэнэ. Энэхүү организмыг ашиглан үйлдвэрлэсэн эсхүл түүнийг агуулсан хүнсийг генетикийн өөрчлөлттэй хүнс гэж тодорхойлдог.
Дэлхий дахинд 2019 оны байдлаар 29 улсын 18 сая гаруй фермер 190,4 сая га талбайд 30,0 сая тн генийн өөрчлөлттэй хүнсийг үйлдвэрлэж, 18,2 тэрбум$ -ын ашгийг олсон ба АНУ (40%), Бразил (26%), Аргентин (12%), Канад (7%), Энэтхэг (6%), БНХАУ (1%) зэрэг улсууд тэргүүлж байна. Дунджаар 300 сая америкчууд, 1 350 сая хятад, 280 сая бразилчууд зэрэг дэлхийн 1.95 тэрбум хүн ГӨХ-ийг өдөр тутам хүнсэндээ хэрэглэж байна. Таримлын төрлөөр нь авч үзвэл эрдэнэ шиш (45%), шар буурцаг, хөвөн (6%), царгас (2%), бусад таримал (2%) байна (Мэдээллийн эх үүсвэр: ХАА-н биотехнологийн мэдээлийн олон улсын алба (ISAAA)-ийн 54 дахь удаагийн товч тайлан, 2019).
ГӨХ нь өртгийн хувьд хямд, хоол тэжээллэгийн хувьд зарим талаар давуу тул дэлхийн хүн амыг хоол, шим тэжээлийн дутлаас сэргийлэх, хүнсээр тогтвортой хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа ч хүрээлэн буй орчин, хүний эрүүл мэндэд үзүүлж болзошгүй эрсдлийг тооцох, хяналтыг чангатгах, аюулаас урьдчилан сэргийлэх эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх шаардлага бидний өмнө тулгараад байна.
ДЭМБ нь ГӨХ-ний аюулгүй байдал, эрсдлийг Хүнсний хууль эрх зүйн хороо (Codex Alimentarius Commission)-ны удирдамжийн дагуу гүйцэтгэхийг зөвлөдөг. Үүнд: (а) эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө; (в) харшлын асуудал (г) генийн өөрчлөлт хийснээр хүнсний тэжээллэг чанарт орсон өөрчлөлт; (д) өөрчлөлт оруулсан генийн тогтвортой байдал; (е) генийн өөрчлөлт хийснээр илэрч болох гаж нөлөөний талаар эрсдлийн үнэлгээг хамаарна. Харин ДХБ нь олон улсын худалдаанд ХХЭЗХ-оос баталсан 3 стандартыг мөрдөж ажиллахыг зөвлөдөг.
ХАО-ыг хүнсний үйлдвэрт ашиглах төрийн бодлогын үндсэн 3 хэлбэр олон улсад байна:
- ХАО-ийн судалгаа, шинжилгээ, туршилт, үйлдвэрлэлийг идэвхитэй дэмждэг,
- Зах зээл өөрөө ГӨХ-г зохицуулдаг, төвийг сахисан бодлогыг хэрэгжүүлдэг,
- Хэрэглэгчдийн эргэлзээг харгалзан ГӨХ-ийн хэрэглээг хязгаарлаж эсхүл хориглодог.
Өнөөдрийн байдлаар Дэлхийн 64 улсад ГӨХ-ийг заавал шошголох, 60 улсад үйлдвэрлэх, импортлохыг хориглох, хязгаарлах чиглэл барьж байна. Зах зээлд худалдаалагдаж буй ГӨХ-д маш хатуу протоколын дагуу эрсдлийн үнэлгээг тухайн үйлдвэрлэгч улс орнууд хийдэг ба ГӨХ-ээс шалтгаалсан ямар нэг өвчлөл, асуудал өнөөдрийг хүртэл бүртгэгдээгүй байна.
ДНХ микроаррей эсхүл qPCR гэх мэт молекулын түвшний судалгааны аргыг ашиглаж хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнд 0.01–0.1 %-ийн агууламжтай ГӨ хэсгийг илрүүлж байна. Монгол улсын хувьд БОАЖЯ-ны дэргэдэх Био аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөл дээрх шинжилгээг явуулах техникийн боломжтой байна.
Монгол улсын Засгийн газар ХАО-той холбоотой харилцааг зохицуулах, үүсч болзошгүй эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Монгол Улс Биологийн олон янз байдлын конвенцид 1993 онд, Монреалийн Биоаюулгүй байдлын Картагены протоколд 2003 онд тус тус нэгдэн орсон. Картагены протоколыг хэрэгжүүлэх зорилгоор “Хувиргасан амьд организмын тухай хууль”-ийг 2007 онд баталж, БОЯ-ны дэргэд Биоаюулгүй байдлыг хангах үндэсний хороог 2008 онд байгуулсан. Уг үндэсний хороо нь хувиргасан амьд организмтай холбоотой олон улсын болон үндэсний хууль, тогтоомж, журам, стандартын хэрэгжилтийг хангах, төсөл, санал зөвлөмжийг боловсруулж, батлуулах чиг үүрэгтэй ажилладаг.
Хувиргасан амьд организмын тухай хуулийн хүрээнд зохицуулах боломжгүй хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлэхээс өмнө болон хойно эрсдлийн үнэлгээ хийх, шошголох асуудлыг Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуулиар зохицуулахаар хуульчилсан байдаг. ХХААХҮ-ийн яамнаас “Хувиргасан амьд организмаас гаралтай хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнд эрсдэлийн үнэлгээ хийх, тэдгээрийг бүртгэх журам”-ын төслийг боловсруулан Эрүүл мэнд болон Байгаль орчин, аялал, жуулчлалын яамтай хамтран баталсан.
Энэхүү журмын 2.1 дэх хэсэгт заасны дагуу ХХААХҮЯ нь Биоаюулгүй байдлыг зуучлах төвд бүртгэлтэй хувиргасан амьд организмын төрлийг Барааг тодорхойлох, кодлох уялдуулсан системийн дагуу тодорхойлж, жагсаалтыг өөрийн албан ёсны цахим хуудаст жил бүрийн 1 дүгээр сарын 30-ны өдөрт багтаан мэдээлэх үүрэг хүлээсэн. Биоаюулгүй байдлыг зуучлах төвд (Biosafety Clearing-House BCH) 2021 оны 12 сарын 17-ны байдлаар 888 хувиргасан амьд организм бүртгэлтэй байгаагаас 671 нь хүнсний зориулалттай байна. Үүнээс давхардсан тоогоор 31 ургамлын болон амьтны гаралтай хувиргасан амьд организм бүртгэлтэй байна.
Монгол улсын хувьд хүн амын хэрэгцээнд нийлүүлж буй хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүнээс төрөл бүрийн будаа, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, ургамлын тос, элсэн чихэр импортоос 40-100 хувь хамааралтай байгаа учраас ХАО агуулсан хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүний жагсаалтыг 29 ургамлын гаралтай хувиргасан амьд организмаар бүрдүүлсэн болно.
Хүнсний чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхлэгч нь ХХААХҮЯ-ны жагсаалтад орсон дан орцтой хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг импортлох, тэдгээрийг ашиглан үйлдвэрлэл эрхлэх, нийтийн хэрэгцээнд нийлүүлэхээс өмнө Байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын Биоаюулгүй байдлыг хангах Үндэсний хороонд хандан ХАО агуулсан хүнс эсэх талаар дүгнэлт гаргуулна.
Хэрэв хүнсний чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхлэгчийн импортлох, үйлдвэрлэх хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүн нь ХАО агуулсан байвал Биоаюулгүй байдлыг хангах Үндэсний хороо нь Биоаюулгүй байдлыг зуучлах төв (Biosafety Clearing-House)-д бүртгэлтэй эсэхийг нягтлах ба бүртгэлгүй тохиолдолд импортлох, үйлдвэрлэл эрхлэхийг хориглоно.
Биоаюулгүй байдлыг зуучлах төвд бүртгэлтэй, бүтээгдэхүүний орцод 5 %-иас дээш ХАО агуулагдсан нь тогтоогдсон бол заавал шошгод мэдээлэхээр “Хувиргасан амьд организмаас гаралтай хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнд эрсдэлийн үнэлгээ хийх, тэдгээрийг бүртгэх журам”-д тусгасан болно.